otwarta – zamknięta; symetryczna – asymetryczna; statyczna – dynamiczna; harmonijna – dysharmonijna

• Co to jest kompozycja krajobrazowa?
• Podział kompozycji.
• Kompozycja otwarta i zamknięta.
• Kompozycja symetryczna i asymetryczna.
• Kompozycja statyczna i dynamiczna.
• Kompozycja harmonijna i dysharmonijna.
• Rodzaj kompozycji a czytelność krajobrazu.

Co to jest kompozycja krajobrazowa?

Jako kompozycję krajobrazową rozumiemy pewien układ przestrzenny spójny projektowo i/lub ograniczony określonymi ramami. Prostym przykładem może być plac miejski ograniczony z czterech stron zabudową. Kompozycja składa się z różnego rodzaju elementów, powiązanych ze sobą relacjami, o których dowiesz się więcej z dalszych wpisów. Znając zasady komponowania krajobrazu możemy celowo tworzyć otoczenie tak, aby spełniało zamierzone postanowienia. W zależności od układu, kształtu, rozmieszczenia i ekspozycji elementów wyróżniamy kilka rodzajów kompozycji.

Podział kompozycji.

Dzięki odpowiedniemu wykorzystaniu elementów budujących kompozycję możemy stwarzać krajobraz o różnej funkcji i wartości estetycznej. Możemy przykładowo połączyć dany układ kompozycyjny z otoczeniem lub go od niego odseparować. Będziemy również w stanie wzbudzać konkretne odczucia w odbiorcy, potęgując wrażenie harmonii lub zagubienia w danej przestrzeni. Wskazujemy kilka rodzajów kompozycji różniących się od siebie zarówno układem i formą elementów jak i stopniem powiązania ich z otoczeniem. Podział dokonuje się na podstawie przeciwstawnych cech, a zatem mówimy o kompozycji: symetrycznej lub asymetrycznej, otwartej lub zamkniętej, statycznej lub dynamicznej oraz harmonijnej lub dysharmonijnej. Wymienione rodzaje mogą się wzajemnie przenikać i posiadać cechy mieszane np. kompozycja otwarta, symetryczna, statyczna o cechach harmonijnych. Poniżej omówimy poszczególne rodzaje kompozycji dla lepszego zrozumienia każdej z nich.

Kompozycja otwarta i zamknięta

Kompozycja otwarta to taki układ przestrzenny, w którym mamy powiązania widokowe danej kompozycji z otoczeniem. Można powiedzieć, że w tym przypadku komponowana przestrzeń wykracza poza jej ramy włączając w pole widzenia elementy znajdujące się dookoła. Powiązania możemy uzyskać poprzez rezygnację z nieprzepuszczalnych dla wzroku barier oraz poprzez tworzenie osi i otwarć widokowych. Kontynuując daną funkcję zapewnimy co prawda ciągłość układu przestrzennego, jednak bez powiązań widokowych nie możemy mówić o kompozycji otwartej w kontekście krajobrazu. Analizując schemat zamieszczony powyżej widzimy, że kompozycja umieszczona w szarym polu po środku układu przestrzennego nie jest w żaden sposób odseparowana od otoczenia. Żadna z osi widokowych(kropkowana linia), nie jest zabudowana, dzięki czemu obserwator może wybiegać wzrokiem daleko poza ramy szarego okręgu. Obiekty zewnętrzne(żółte i pomarańczowe bryły), rozmieszczone są w pewnej odległości od siebie co pozwala widzieć znaczny kontekst krajobrazu dookoła. Znaczenie ma również wielkość oraz powiązania poszczególnych elementów. Warto wiedzieć, że dana kompozycja może być w pełni lub częściowo otwarta, co ściśle wiązać się będzie z występowaniem i/lub rozmieszczeniem przesłon w krajobrazie.

Kompozycja zamknięta to układ przestrzenny wydzielony konkretnymi ramami, które ograniczają pole widzenia w szerszym kontekście krajobrazowym. Pewne elementy przesłaniają to co dzieje się dookoła, wyznaczając tym samym zakres danej kompozycji. Kompozycja zamknięta będzie ściśle powiązana z wnętrzem konkretnym, gdzie precyzyjnie możemy wskazać granice danego układu przestrzennego. Ten rodzaj kompozycji będzie cechował brak lub ograniczona ilość powiązań z otoczeniem, a więc możemy mówić o kompozycji odseparowanej od otoczenia. Patrząc na schemat powyżej widzimy, że kompozycja oznaczona szarym polem po środku została szczelnie zabudowana elementami(żółte bryły), które uniemożliwiają lub mocno ograniczają kontakt wzrokowy z dalszym krajobrazem. Dodatkowo główne osie widokowe(kropkowane linie), zostały zasłonięte blokując dostęp do informacji na temat otoczenia poza kompozycją. Tutaj również możemy mówić o pełnym lub częściowym zamknięciu kompozycji.

Kompozycja symetryczna i asymetryczna

Kompozycja symetryczna to taki układ przestrzenny, którego elementy rozmieszczone są jednakowo względem osi symetrii lub punktu centralnego. Dotyczy to zarówno odległości jak i ilości danych obiektów – te parametry muszą być takie same dla każdej sekcji wynikającej z podziału dokonanego za sprawą ustalonych osi i/lub punktów centralnych kompozycji. Jeżeli wszystkie elementy w każdej sekcji są identyczne pod względem formy, koloru, wielkości oraz rozmieszczenia(możemy mówić o odbiciu lustrzanym względem osi), to będziemy mieć do czynienia z symetrią pełną. Jeżeli elementy są rozmieszczone w identyczny sposób, jednak ich forma, kolor bądź wielkość różnią się od siebie, wówczas nazwiemy taki rodzaj kompozycji symetrią intuicyjną. Należy również odróżnić symetrię całej kompozycji od elementów symetrycznych występujących w obrębie danej kompozycji! Przyglądając się schematowi ukazanemu powyżej widać wyraźnie, że mamy przed sobą symetrię pełną, ponieważ wszystkie pary elementów w sekcjach są identyczne, rozmieszczone dokładnie tak samo zarówno względem osi(kropkowane linie), jak i punktu centralnego(niebieski walec), więc tworzą odbicie lustrzane, które po złożeniu nałoży się na siebie. Przykładem osi symetrii w krajobrazie mogą być drogi, kanały wodne lub inne obiekty liniowe.

Kompozycja asymetryczna to taki układ przestrzenny, w którym elementy rozmieszczone są względem siebie i osi w sposób luźny. Obiekty nie zachowują w tym przypadku widocznego porządku ani nie trzymają się precyzyjnie wyznaczonego rygoru. Nie oznacza to jednak, że muszą być rozmieszczone losowo lub, że nie mogą posiadać jednakowej formy. Mamy w tym przypadku do czynienia z brakiem ścisłego odniesienia lokalizacji elementów względem osi kompozycji i/lub punktów centralnych(jeżeli takie występują w danym układzie). Mówimy tutaj jedynie o osiach kompozycyjnych a nie o osiach symetrii. Jeżeli w obrębie danego układu przestrzennego żadne elementy nie pokrywają się ze sobą pod względem formy i rozmieszczenia w odniesieniu do osi, wówczas nazwiemy go kompozycją w pełni asymetryczną. Jeżeli jednak występują tam takie elementy, które stanowią swoje odbicia lustrzane względem osi i/lub punktu centralnego, to mamy do czynienia z asymetrią częściową. W momencie kiedy fragment kompozycji o strukturze asymetrycznej znajduje swój dokładny odpowiednik w odbiciu lustrzanym względem którejś z osi lub punktu, wówczas automatycznie cała kompozycja staje się symetryczna i tak należy ją czytać. Na schemacie powyżej widzimy , że wszystkie elementy kompozycji rozmieszczone są swobodnie względem osi(kropkowane linie), i żaden z nich się ze sobą nie pokrywa, a zatem jest to asymetria pełna.

Kompozycja statyczna i dynamiczna

Kompozycja statyczna to ta taki układ elementów, który sprawia wrażenie nieruchomego, mocno osadzonego w miejscu. Odczucie bezruchu będzie wywołane zarówno poprzez sposób rozmieszczenia obiektów oraz ich formę. Regularne odstępy, prostopadłościenne kształty i rozmieszczenie na rozległej przestrzeni pozwalają zachować statyczny układ kompozycji. Mamy tutaj do czynienia z sytuacją, w której elementy kompozycyjne nie próbują ze sobą walczyć o uwagę obserwatora a cierpliwie czekają się na swoich miejscach. Jednolite barwy, zachowanie osi symetrii a także punkty centralne pomagają stabilnie osadzić wzrok wewnątrz układu przestrzennego i zachować skupienie. W przypadku tego rodzaju kompozycji możemy użyć określenia, jakoby dany element lub cały układ trwał w takim stanie od zawsze, niezmiennie. Kompozycja może być statyczna lub nie być statyczna, jeżeli wprowadzimy jakiś element, który przełamie jednolitość układu. Przyglądając się schematowi zamieszczonemu powyżej widzimy jak punkt centralny ogniskuje naszą uwagę wewnątrz kompozycji zgodnie z przebiegiem osi symetrii. Jednocześnie zastosowanie monochromatycznych elementów o masywnej formie sprawia, że wzrok obserwatora nie musi przeskakiwać z miejsca na miejsce, aby odczytać całą przestrzeń.

Kompozycja dynamiczna to układ przestrzenny, w którym cechy elementów oraz sposób ich rozmieszczenia wywołują u obserwatora wrażenie ruchu wewnątrz kompozycji. Nie muszą być to wcale poruszane na wietrze ażurowe korony drzew, ponieważ statyczne obiekty również mogą sprawiać złudzenie przemieszczania się. Kiedy tak będzie się działo? Na przykład gdy dany element przechylimy, stworzymy sekwencję dążącą ku obrotowi lub zastosujemy gradację kolorystyczną. Sposobów na oszukanie naszego mózgu jest znacznie więcej, jednak warto pamiętać o tym aby dążyć do zachowania czytelności danego układu. W przypadku kompozycji dynamicznej wywołane odczucia u obserwatora możemy opisać określeniami takimi jak przepływ, wędrówka, cyrkulacja, rotacja, krążenie, podążanie. W zależności od ilości elementów oraz od stopnia ich przekształcenia będziemy mówić o kompozycji wyraźnie lub mniej wyraźnie dynamicznej. Przyglądając się przykładowemu schematowi powyżej widzimy jak zastosowana sekwencja elementów oraz barw sprawia wrażenie ruchu. Choć mamy do czynienia ze statycznymi obiektami ustawionymi jedynie w przestrzeni w określony sposób i posiadającymi odmienne cechy, jak barwa czy rozmiar, to nasz wzrok mimowolnie przemieszcza się wzdłuż pozornej ścieżki jaką posiada dana kompozycja. Dynamizm jest tutaj wyraźnie widoczny.

Kompozycja harmonijna i dysharmonijna

Kompozycja harmonijna to układ wewnątrz którego panuje spójność i ład w relacjach pomiędzy poszczególnymi elementami. Taka kompozycja będzie czytelna, przyjemna i oczywista w odbiorze przez obserwatora. Obiekty w tym przypadku wzajemnie się dopełniają dając wrażenie ciągłości i przenikania, a granice i kierunki nie zawsze są oczywiste. Mamy tutaj odczucie, że cały układ stanowi jeden zwarty krajobraz, przez który przemawia bliżej nieokreślona naturalność wyrażona w formach oraz rozmieszczeniu elementów. Charakterystycznym zabiegiem będzie stosowanie powtórzeń, odwzorowań i nawiązań zarówno w obszarze kolorystyki jak i kształtów obiektów względem siebie oraz otoczenia. Niekoniecznie musimy trzymać się osi ani dążyć do symetrii, ponieważ ten rodzaj komponowania jest ściśle powiązany z harmonią jaka występuje w naturze, a zatem jest to poszukiwanie piękna w swobodzie i niedoskonałości. Harmonia rozumiana jako piękno właśnie, jest wbudowana w ludzkie odczuwanie, dlatego albo postrzegamy daną przestrzeń jako harmonijną, czemu towarzyszy poczucie spokoju, zachwytu i zadumy albo nie. Analizując przykład ukazany na schemacie powyżej widzimy jak cały układ promieniuje, poszerza się i/lub kurczy względem środka(biały prostopadłościan), jednak trudno jednoznacznie wskazać początek i koniec tego ruchu. Kolorystyka oraz proporcje elementów wzajemnie się uzupełniają i niejako wynikają jedne z drugich, sprawiając, że całość jest dla nas oczywista, łatwa i przewidywalna w odbiorze.

Kompozycja dysharmonijna to taki układ przestrzenny wewnątrz którego panuje chaos i nieporządek. Jest słabo lub zupełnie nieczytelny co wywołuje u odbiorcy poczucie zagubienia i wewnętrznego niepokoju. Będziemy w ten sposób określać kompozycję, w których brak jest zachowanych proporcji oraz jasnych reguł wedle których powstał cały układ. Gdzie nie występują wytyczone osie i kierunki. Gdzie panuje losowość w obrębie zarówno rozmieszczenia, formy jak i cech poszczególnych elementów. Różne barwy, różne kształty i położenie obiektów względem siebie na zasadzie przypadkowości potęguję wrażenie dysharmonii panującej w danej przestrzeni. Taki rodzaj kompozycji może być zabiegiem celowym, jednak częściej będzie świadczył o błędach popełnionych podczas komponowania, ponieważ z założenia celem projektowania jest porządkowanie, nadawanie kształtu i funkcjonalności przestrzeni. Kształty ostre oraz duże nagromadzenie porozrzucanych elementów wzmacnia efekt zagubienia u obserwatora. Spoglądając na schemat powyżej widzimy grupę całkowicie różnych od siebie obiektów pod względem barw, wielkości i kształtów, a dodatkowo porozstawianych bez widocznego porządku w przestrzeni. Oś kompozycji(kropkowana linia), została pokazana w sposób domyślny, równie dobrze można by wyznaczyć jej przebieg w zupełnie inny sposób w zależności od interpretacji widza.

Rodzaj kompozycji a czytelność krajobrazu

Jak widzisz, w zależności od rodzaju kompozycji będziemy uzyskiwać różne odczucia i wrażenia u odbiorców. Każda kompozycja krajobrazowa może zostać wyrażona za pomocą szeregu różnych narzędzi(więcej na ten temat w innych wpisach), charakterystycznych dla danego rodzaju. Studiowanie przestrzeni i poznawanie narzędzi pozwala lepiej wyrażać intencje projektanta. Widać w tym miejscu, jak duża odpowiedzialność spoczywa na architektach krajobrazu, ponieważ mowa jest o emocjach i nastrojach wielu osób. To oni decydują o tym czy i jak będzie można realizować różnego rodzaju potrzeby. Ważną kwestią w kontekście czytelności przestrzeni jest to, aby zdawać sobie sprawę, że zupełnie inaczej będziemy odbierać rysunek – rzut, niż przebywając w danym krajobrazie w rzeczywistości, z perspektywy oczu człowieka. Dlatego właśnie należy poznawać zarówno teoretyczne zagadnienia dające podstawy do projektowania, jak również praktyczne aspekty z jakich zbudowany jest krajobraz, a zatem środowisko. O jednym z fundamentalnych aspektów mówił poprzedni wpis – Architektura GLEBY. Jak zmieniać jej właściwości. Zapoznaj się z nim aby widzieć szerszy kontekst i wypatruj kolejnych artykułów, które poszerzają twoje postrzeganie krajobrazu.

Film o glebie – https://www.youtube.com/watch?v=-a4wvdA3oY0